BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİ, BELEDİYELER VE İL ÖZEL İDARELERİNİN BUGÜNKÜ VE GELECEKTEKİ DURUMLARINA İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME

 GİRİŞ

1982 Anayasası, idarenin, kuruluş ve görevleriyle bir bütün olduğunu, idarenin kuruluş ve görevlerinin, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına dayandığını belirtir (madde 123). Merkezi idare kuruluşu bakımından Türkiye’nin illere ayrıldığı, ilerin idaresinin de yetki genişliği  esasına dayandığı belirtilir (madde 126). Mahalli idarelerle ilgili olarak da mahalli idarelerin kuruluş, görev ve yetkilerinin yerinden yönetim ilkesine uygun olarak düzenleneceğini ifade eder. Ayrıca merkezi idarenin, mahalli idareler üzerinde, mahallî hizmetlerin idarenin bütünlüğü ilkesine uygun şekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birliğin sağlanması, toplum yararının korunması ve mahallî ihtiyaçların gereği gibi karşılanması amacıyla, kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idarî vesayet yetkisine  sahip olduğu belirtilir. 

5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ve 2380 sayılı Belediyelere ve İl Özel İdarelerine Pay Verilmesi Hakkında Kanun ile Büyükşehir belediyelerine, belediyelere ve il özel idarelerine her ay genel bütçe vergi gelirleri tahsilât toplamı üzerinden belirli bir oranda pay aktarılmaktadır. 

 Gerek belediyeler, gerek Büyükşehir belediyeleri ve gerekse il özel idareleri idari ve mali özerkliğe sahip kamu tüzel kuruluşlarıdır. 

YASAL ÇERÇEVE, GÖREV, YETKİ VE SORUMLULUKLAR BAKIMLARINDAN, İL ÖZEL İDARELERİ, BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİ VE BELEDİYELER

1.1. İL ÖZEL İDARELERİ

1.1.1. YASAL ÇERÇEVE

İl Özel İdareleri kuruluş ve görevlerini düzenleyen ilk yasal düzenleme niteliği taşıyan kanun, “İdare-i Umumiye-i Vilayat Kanun-u Muvakkati” dir. 13.03.1329 tarihinde kabul edilerek, 15.03.1321 tarihli ve 1414 sayılı Takvimi Vakayi’de yayımlanarak yürürlüğe giren “İdare-i Umumiye-i Vilayat Kanun-u Muvakkati” geçici bir kanun olmasına rağmen Cumhuriyet Döneminde de geçerliliğini korumuş, bu Kanunda daha sonra 1561, 2346, 3472, 4928, 6423, 306, 905, 2304 ve KHK/585 sayılı Kanunlarla değişiklik yapılmış ve Kanunun adı 16.05.1987 tarihli ve 3360 Sayılı Kanun ile “İl Özel İdaresi Kanunu” olarak değiştirilmiştir. 

22/05/2005 tarihli ve 5302 Sayılı “İl Özel İdaresi Kanunu”nun 71.maddesi ile tüm bu kanun ve ekleri yürürlükten kaldırılmış, bu Kanunda daha sonra 5340, 5391, 5393, 5538, 5594, 5675, 5728, 5766,  5917 ve KHK/661 sayılı Kanunlarla değişiklikler yapılmıştır. Kanunun 3. Maddesi’ne göre il özel idaresi; il halkının mahalli müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idari ve mali özerkliğe sahip kamu tüzel kişiliği olarak tanımlanmıştır. Aynı Kanunun 4. Madde’sine göre İl özel idaresi, ilin kurulmasına dair kanunla kurulur ve ilin kaldırılmasıyla tüzel kişiliği sona erer.

1.1.2. GÖREV VE SORUMLULUKLARI

22/02/2005 tarihli ve 5302 Sayılı İl Özel İdaresi Kanunu’na göre;

İl özel idaresinin görev ve sorumlulukları

“Madde 6- İl özel idaresi mahallî müşterek nitelikte olmak şartıyla; 

a) Gençlik ve spor Sağlık, tarım, sanayi ve ticaret; Belediye sınırları il sınırı olan Büyükşehir Belediyeleri hariç ilin çevre düzeni plânı, bayındırlık ve iskân, toprağın korunması, erozyonun önlenmesi, kültür, sanat, turizm, sosyal hizmet ve yardımlar, yoksullara mikro kredi verilmesi, çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları; ilk ve orta öğretim kurumlarının arsa temini, binalarının yapım, bakım ve onarımı ile diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına ilişkin hizmetleri il sınırları içinde,

b) İmar, yol, su, kanalizasyon, katı atık, çevre, acil yardım ve kurtarma (...)(1); orman köylerinin desteklenmesi, ağaçlandırma, park ve bahçe tesisine ilişkin hizmetleri belediye sınırları dışında,

Yapmakla görevli ve yetkilidir.

(Ek fıkra: 3/7/2005-5393/85 md.; Değişik ikinci fıkra: 24/7/2008-5793/42 md.) Bakanlıklar ve diğer merkezi idare kuruluşları; yapım, bakım ve onarım işleri, devlet ve il yolları, içme suyu, sulama suyu, kanalizasyon, enerji nakil hattı, sağlık, eğitim, kültür, turizm, çevre, imar, bayındırlık, iskan, gençlik ve spor gibi hizmetlere ilişkin yatırımlar ile bakanlıklar ve diğer merkezi idare kuruluşlarının görev alanına giren diğer yatırımları, kendi bütçelerinde bu hizmetler için ayrılan ödenekleri il özel idarelerine aktarmak suretiyle gerçekleştirebilir. Aktarma işlemi ilgili bakanın onayıyla yapılır ve bu ödenekler tahsis amacı dışında kullanılamaz. İş, il özel idaresinin tabi olduğu usul ve esaslara göre sonuçlandırılır. İl özel idareleri de bütçe imkânları ölçüsünde bu yatırımlara kendi bütçesinden ödenek aktarabilir. Bu fıkraya göre, bakanlıklar ve diğer merkezi idare kuruluşları tarafından aktarılacak ödenekler ile gerçekleştirilecek yatırımlar, birinci fıkrada öngörülen görev alanı sınırlamasına tabi olmaksızın bütün il sınırları içinde yapılabilir. (Ek cümle: 6/4/2011-6225/1 md.) Bu fıkra kapsamında belirli bir projenin gerçekleştirilmesi amacıyla il özel idaresine aktarıldığı halde, aktarıldığı mali yılı takip eden yıl sonuna kadar tahsis edildiği proje için kullanılamayacağı anlaşılan ödenekler, ilgili Bakanın onayı ile bu fıkra kapsamında değerlendirilmek ve başka bir projede kullanılmak üzere aynı veya başka bir il özel idaresine veya ilgili mevzuatı çerçevesinde kullanılmak üzere Toplu Konut İdaresine aktarılabilir.

(Ek fıkra: 1/7/2006-5538/26 md.; Değişik üçüncü fıkra: 24/10/2011-KHK-661/61 md.) Kamu kurum ve kuruluşlarının 5/1/1961 tarihli ve 237 sayılı Taşıt Kanunu kapsamındaki araçlarının alımı, işletilmesi, bakım ve onarımı ile bürolarının ihtiyaçları; kamu konutlarının yapım, bakım, işletme ve onarımı ile emniyet hizmetlerinin gerektirdiği teçhizat alımıyla ilgili harcamalar il özel idaresi bütçesinden karşılanabilir.

İl çevre düzeni plânı; valinin koordinasyonunda, Büyükşehirlerde Büyükşehir belediyeleri, diğer illerde il belediyesi ve il özel idaresi ile birlikte yapılır. İl çevre düzeni plânı belediye meclisi ile il genel meclisi tarafından onaylanır. (Ek cümle: 1/7/2006-5538/26 md.) Belediye sınırları il sınırı olan Büyükşehir Belediyelerinde il çevre düzeni planı ilgili Büyükşehir Belediyeleri tarafından yapılır veya yaptırılır ve doğrudan Belediye Meclisi tarafından onaylanır.

Hizmetlerin yerine getirilmesinde öncelik sırası, il özel idaresinin malî durumu, hizmetin ivediliği ve verildiği yerin gelişmişlik düzeyi dikkate alınarak belirlenir.

İl özel idaresi hizmetleri, vatandaşlara en yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunulur. Hizmet sunumunda özürlü, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanır.

Hizmetlerin diğer mahallî idareler ve kamu kuruluşları arasında bütünlük ve uyum içinde yürütülmesine yönelik koordinasyon o ilin valisi tarafından sağlanır.

4562 sayılı Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığına ve organize sanayi bölgelerine tanınan yetki ve sorumluluklar bu Kanun kapsamı dışındadır.” denilmektedir. 

        

1.1.3. İL ÖZEL İDARESİNİN YETKİLERİ VE İMTİYAZLARI

22/02/2005 tarihli ve 5302 Sayılı İl Özel İdaresi Kanunu’na göre;

Madde 7- İl özel idaresinin yetkileri ve imtiyazları şunlardır:

a) Kanunlarla verilen görev ve hizmetleri yerine getirebilmek için her türlü faaliyette bulunmak, gerçek ve tüzel kişilerin faaliyetleri için kanunlarda belirtilen izin ve ruhsatları vermek ve denetlemek.

b) Kanunların il özel idaresine verdiği yetki çerçevesinde yönetmelik çıkarmak, emir vermek, yasak koymak ve uygulamak, kanunlarda belirtilen cezaları vermek.

c) Hizmetlerin yürütülmesi amacıyla, taşınır ve taşınmaz malları almak, satmak, kiralamak veya kiraya vermek, takas etmek, bunlar üzerinde sınırlı aynî hak tesis etmek.

d) Borç almak ve bağış kabul etmek.

e) Vergi, resim ve harçlar dışında kalan ve miktarı yirmibeşmilyar Türk Lirasına kadar olan dava konusu uyuşmazlıkların anlaşmayla tasfiyesine karar vermek.

f) Özel kanunları gereğince il özel idaresine ait vergi, resim ve harçların tarh, tahakkuk ve tahsilini yapmak.

g) Belediye sınırları dışındaki gayri sıhhî müesseseler ile umuma açık istirahat ve eğlence yerlerine ruhsat vermek ve denetlemek.(Ek cümle: 6/3/2007-5594/4 md.) Ancak, sivil hava ulaşımına açık havaalanları bünyesinde yer alan tüm tesislere işyeri açma ve çalışma ruhsatı dahil her türlü ruhsat, Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü tarafından verilir. Bu konuya ilişkin usûl  ve esaslar Sivil Havacılık Genel Müdürlüğünce hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir.

İl özel idaresi, hizmetleri ile ilgili olarak, halkın görüş ve düşüncelerini belirlemek amacıyla kamuoyu yoklaması ve araştırması yapabilir.

İl özel idaresinin mallarına karşı suç işleyenler Devlet malına karşı suç işlemiş sayılır. (Ek cümle: 1/7/2006-5538/26 md.) 2886 sayılı Devlet İhale Kanununun 75 inci maddesi hükümleri il özel idaresi taşınmazları hakkında da uygulanır.

İl özel idaresinin proje karşılığı borçlanma yoluyla elde edilen gelirleri, vergi, resim ve harçları, şartlı bağışlar ve kamu hizmetlerinde fiilen kullanılan malları haczedilemez.” şeklinde düzenlenmiştir.

1.1.4. İL ÖZEL İDARESİNİN BÜTÇESİ

22/02/2005 tarihli ve 5302 Sayılı İl Özel İdaresi Kanunu’nun Beşinci Kısmında yer alan Mali Hükümler ve Cezalar başlığı altında yer alan 42 nci maddesinde İl özel idaresinin gelirleri; “Kanunlarla gösterilen il özel idaresi vergi, resim, harç ve katılma payları; Genel bütçe vergi gelirlerinden ayrılan paylar; Genel ve özel bütçeli idarelerden yapılacak ödemeler; Taşınır ve taşınmaz malların kira, satış ve başka suretle değerlendirilmesinden elde edilecek gelirler; İl genel meclisi tarafından belirlenecek tarifelere göre tahsil edilecek hizmet karşılığı ücretler; Faiz ve ceza gelirleri; Bağışlar; Her türlü girişim, iştirak ve faaliyetler karşılığı sağlanacak gelirler; Diğer gelirler” olarak sıralanmıştır. 

İl özel idaresinin giderleri ise aynı kanunun 43 üncü maddesine göre; “İl özel idaresi binaları, tesisleri ile araç ve malzemelerinin temini, yapımı, bakımı ve onarımı için yapılan giderler; İl özel idaresinin personeline ve seçilmiş organlarının üyelerine ödenen maaş, ücret, ödenek, huzur hakkı, yolluklar, hizmete ilişkin eğitim harcamaları ile diğer giderler; Her türlü alt yapı, yapım, onarım ve bakım giderleri; Vergi, resim, harç, katılma payı, hizmet karşılığı alınacak ücretler ve diğer gelirlerin takip ve tahsili için yapılacak giderler; İl genel meclisince belirlenecek ilkeler çerçevesinde köylere veya köylerin aralarında kurdukları birliklere yapılacak yardımlar; İl özel idaresinin kuruluşuna katıldığı şirket, kuruluş ve birliklerle ilgili ortaklık payı, üyelik aidatı giderleri; Faiz, borçlanmaya ilişkin diğer ödemeler ve sigorta giderleri; Yoksul, muhtaç ve kimsesizler ile özürlülere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar; Dava takip ve icra giderleri; Temsil, tören, ağırlama ve tanıtım giderleri; Avukatlık, danışmanlık ve denetim hizmetleri karşılığı yapılacak ödemeler; Yurt içi ve yurt dışı kamu ve özel kesim ile sivil toplum örgütleriyle birlikte yapılan ortak hizmetler ve diğer proje giderleri; Sosyo-kültürel ve bilimsel etkinlikler için yapılan giderler; Özel idare hizmetleriyle ilgili olarak yapılan kamuoyu yoklaması ve araştırması giderleri; Doğal afet giderleri; Kanunla verilen görevler ve hizmetlerin yürütülmesi için yapılan diğer giderler”dir.

1.2. BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİ

1.2.1. YASAL ÇERÇEVE

Büyükşehir Belediye yönetiminin hukuki altyapısı ilk olarak 1982 Anayasasının 127. maddesinde “mahalli idarelerin kuruluş ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir. Kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimleri getirebilir.” hükmü ile oluşturulmuştur. 

04/12/1981 tarihli ve 2561 sayılı “Büyükşehirlerin Yakın Çevresindeki Yerleşim Yerlerinin Ana Belediyelere Bağlanmaları Hakkında Kanun” nüfusu 300.000’i geçen belediyelerin çevresindeki belediye ve köylerin, yakınında bulunan ana belediyeye bağlanmasına olanak vermiştir. 

17/06/1982 tarihli ve 2680 sayılı “Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Kuruluş, Görev ve Yetkilerinin Düzenlenmesi İle İlgili Yetki Kanunu”na istinaden 8/3/1984 tarihinde yayımlanan 195 sayılı “Büyükşehirler Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ve 27/6/1984 tarihli ve 3030 sayılı “Büyükşehirler Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun” ile belediye sınırları içinde birden fazla ilçe bulunan İstanbul, Ankara ve İzmir’de Büyükşehir Belediyeleri kurulmuştur. 

3030 sayılı Kanun döneminde; 5/6/1986 tarih 3306 sayılı Kanun ile Adana, 18/6/1987 tarih ve 3391 sayılı Kanun ile Bursa, 20/6/1987 tarih ve 3398 sayılı Kanun ile Gaziantep, 20/6/1987 tarih ve 3399 sayılı Kanun ile Konya, 7/12/1988 tarih ve 3508 sayılı Kanun ile Kayseri, 2/9/1993 tarih ve 504 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Antalya, Diyarbakır, Erzurum, Eskişehir, İzmit, Mersin ve Samsun, 14/1/2000 tarih ve 593 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Sakarya illerindeki il belediyeleri Büyükşehir belediyesi olmuştur. 

10/7/2004 tarih ve 5216 sayılı “Büyükşehir Belediyesi Kanunu” 3030 sayılı Kanunu yürürlükten kaldırmış ve Büyükşehirlerin yönetimini yeniden düzenlemiştir.

Bu Kanunun Geçici 2. Maddesinde; “Büyükşehir belediye sınırları, İstanbul ve Kocaeli ilinde, il mülkî sınırıdır. Diğer Büyükşehir belediyelerinde, mevcut valilik binası merkez kabul edilmek ve il mülkî sınırları içinde kalmak şartıyla, nüfusu bir milyona kadar olan Büyükşehirlerde yarıçapı yirmi kilometre, nüfusu bir milyondan iki milyona kadar olan Büyükşehirlerde yarıçapı otuz kilometre, nüfusu iki milyondan fazla olan Büyükşehirlerde yarıçapı elli kilometre olan dairenin sınırı Büyükşehir belediyesinin sınırını oluşturur” şeklinde ifade edilmektedir. 

Aynı Kanunun 3. Maddesinde; “Büyükşehir Belediyesi: En az üç ilçe veya ilk kademe belediyesini kapsayan, bu belediyeler arasında koordinasyonu sağlayan, kanunlarla verilen görev ve sorumlulukları yerine getiren, yetkileri kullanan, idarî ve malî özerkliğe sahip ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişisi”; “İlçe Belediyesi: Büyükşehir belediyesi sınırları içinde kalan ilçe belediyesi”; “İlk Kademe Belediyesi: Büyükşehir belediye sınırları içinde ilçe kurulmaksızın oluşturulan ve Büyükşehir ilçe belediyeleriyle aynı yetki, imtiyaz ve sorumluluklara sahip belediye” olarak tanımlanmıştır. 

Yine bu Kanunun 4. maddesinde yeni kurulacak Büyükşehir belediyelerine ilişkin olarak; belediye sınırları içindeki ve bu sınırlara en fazla 10.000 metre uzaklıktaki yerleşim birimlerinin son nüfus sayımına göre toplam nüfusu 750.000'den fazla olan il belediyelerinin, fizikî yerleşim durumları ve ekonomik gelişmişlik düzeyleri de dikkate alınarak, kanunla Büyükşehir belediyesine dönüştürülebileceği belirtilmektedir. 

3/6/2008 tarih ve 5747 sayılı “Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” ile Büyükşehir belediye sınırları içerisindeki ilk kademe belediyelerinin tüzel kişilikleri kaldırılmıştır. 

2011 yılı itibariyle ülkemizde 16 Büyükşehir Belediyesi (Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Erzurum, Eskişehir, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Kayseri, Kocaeli, Konya, Mersin, Sakarya, Samsun) ve bu Büyükşehirlerde 143 Büyükşehir İlçe Belediyesi bulunmaktadır.

1.2.2. GÖREV VE SORUMLULUKLARI

10/07/2004 tarihli ve 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’na göre;

Madde 7- Büyükşehir belediyesinin görev, yetki ve sorumlulukları şunlardır:

a) İlçe ve ilk kademe belediyelerinin görüşlerini alarak Büyükşehir belediyesinin stratejik plânını, yıllık hedeflerini, yatırım programlarını ve bunlara uygun olarak bütçesini hazırlamak.

b) Çevre düzeni plânına uygun olmak kaydıyla, Büyükşehir belediye ve mücavir alan sınırları içinde 1/5.000 ile 1/25.000 arasındaki her ölçekte nazım imar plânını yapmak, yaptırmak ve onaylayarak uygulamak; Büyükşehir içindeki belediyelerin nazım plâna uygun olarak hazırlayacakları uygulama imar plânlarını, bu plânlarda yapılacak değişiklikleri, parselasyon plânlarını ve imar ıslah plânlarını aynen veya değiştirerek onaylamak ve uygulanmasını denetlemek; nazım imar plânının yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde uygulama imar plânlarını ve parselasyon plânlarını yapmayan ilçe ve ilk kademe belediyelerinin uygulama imar plânlarını ve parselasyon plânlarını yapmak veya yaptırmak.

c) Kanunlarla Büyükşehir belediyesine verilmiş görev ve hizmetlerin gerektirdiği proje, yapım, bakım ve onarım işleriyle ilgili her ölçekteki imar plânlarını, parselasyon plânlarını ve her türlü imar uygulamasını yapmak ve ruhsatlandırmak, 20.7.1966 tarihli ve 775 sayılı Gecekondu Kanununda belediyelere verilen yetkileri kullanmak.

d) Büyükşehir belediyesi tarafından yapılan veya işletilen alanlardaki işyerlerine Büyükşehir belediyesinin sorumluluğunda bulunan alanlarda işletilecek yerlere ruhsat vermek ve denetlemek.

e) Belediye Kanununun 69 ve 73 üncü maddelerindeki yetkileri kullanmak.

f) Büyükşehir ulaşım ana plânını yapmak veya yaptırmak ve uygulamak; ulaşım ve toplu taşıma hizmetlerini plânlamak ve koordinasyonu sağlamak; kara, deniz, su ve demiryolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergâhlarını belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettirmek veya kiraya vermek; kanunların belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmek.

g) Büyükşehir belediyesinin yetki alanındaki meydan, bulvar, cadde ve ana yolları yapmak, yaptırmak, bakım ve onarımını sağlamak, kentsel tasarım projelerine uygun olarak bu yerlere cephesi bulunan yapılara ilişkin yükümlülükler koymak;  ilân ve reklâm asılacak yerleri ve bunların şekil ve ebadını belirlemek; meydan, bulvar, cadde, yol ve sokak ad ve numaraları ile bunlar üzerindeki binalara numara verilmesi işlerini gerçekleştirmek.

h) Coğrafî ve kent bilgi sistemlerini kurmak.

i) Sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak çevrenin, tarım alanlarının ve su havzalarının korunmasını sağlamak; ağaçlandırma yapmak; gayrisıhhî işyerlerini, eğlence yerlerini, halk sağlığına ve çevreye etkisi olan diğer işyerlerini kentin belirli yerlerinde toplamak; inşaat malzemeleri, hurda depolama alanları ve satış yerlerini, hafriyat toprağı, moloz, kum ve çakıl depolama alanlarını, odun ve kömür satış ve depolama sahalarını belirlemek, bunların taşınmasında çevre kirliliğine meydan vermeyecek tedbirler almak; Büyükşehir katı atık yönetim plânını yapmak, yaptırmak; katı atıkların kaynakta toplanması ve aktarma istasyonuna kadar taşınması hariç katı atıkların ve hafriyatın yeniden değerlendirilmesi, depolanması ve bertaraf edilmesine ilişkin hizmetleri yerine getirmek, bu amaçla tesisler kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek; sanayi ve tıbbî atıklara ilişkin hizmetleri yürütmek, bunun için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek; deniz araçlarının atıklarını toplamak, toplatmak, arıtmak ve bununla ilgili gerekli düzenlemeleri yapmak.

j) Gıda ile ilgili olanlar dâhil birinci sınıf gayrisıhhî müesseseleri ruhsatlandırmak ve denetlemek, yiyecek ve içecek maddelerinin tahlillerini yapmak üzere laboratuarlar kurmak ve işletmek.

k) Büyükşehir belediyesinin yetkili olduğu veya işlettiği alanlarda zabıta hizmetlerini yerine getirmek.

l) Yolcu ve yük terminalleri, kapalı ve açık otoparklar yapmak, yaptırmak, işletmek, işlettirmek veya ruhsat vermek.  

m) Büyükşehir’in bütünlüğüne hizmet eden sosyal donatılar, bölge parkları, hayvanat bahçeleri, hayvan barınakları, kütüphane, müze, spor, dinlence, eğlence ve benzeri yerleri yapmak, yaptırmak, işletmek veya işlettirmek; gerektiğinde amatör spor kulüplerine malzeme vermek ve gerekli desteği sağlamak, amatör takımlar arasında spor müsabakaları düzenlemek, yurt içi ve yurt dışı müsabakalarda üstün başarı gösteren veya derece alan sporculara belediye meclis kararıyla ödül vermek.

n) Gerektiğinde sağlık, eğitim ve kültür hizmetleri için bina ve tesisler yapmak, kamu kurum ve kuruluşlarına ait bu hizmetlerle ilgili bina ve tesislerin her türlü bakımını, onarımını yapmak ve gerekli malzeme desteğini sağlamak.

o) Kültür ve tabiat varlıkları ile tarihî dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin korunmasını sağlamak, bu amaçla bakım ve onarımını yapmak, korunması mümkün olmayanları aslına uygun olarak yeniden inşa etmek.

p) Büyükşehir içindeki toplu taşıma hizmetlerini yürütmek ve bu amaçla gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek, Büyükşehir sınırları içindeki kara ve denizde taksi ve servis araçları dâhil toplu taşıma araçlarına ruhsat vermek.

r) Su ve kanalizasyon hizmetlerini yürütmek, bunun için gerekli baraj ve diğer tesisleri kurmak, kurdurmak ve işletmek; derelerin ıslahını yapmak; kaynak suyu veya arıtma sonunda üretilen suları pazarlamak.

s) Mezarlık alanlarını tespit etmek, mezarlıklar tesis etmek, işletmek, işlettirmek, defin ile ilgili hizmetleri yürütmek.

t) Her çeşit toptancı hallerini ve mezbahaları yapmak, yaptırmak, işletmek veya işlettirmek, imar plânında gösterilen yerlerde yapılacak olan özel hal ve mezbahaları ruhsatlandırmak ve denetlemek.

u) İl düzeyinde yapılan plânlara uygun olarak, doğal afetlerle ilgili plânlamaları ve diğer hazırlıkları Büyükşehir ölçeğinde yapmak; gerektiğinde diğer afet bölgelerine araç, gereç ve malzeme desteği vermek; itfaiye ve acil yardım hizmetlerini yürütmek; patlayıcı ve yanıcı madde üretim ve depolama yerlerini tespit etmek, konut, işyeri, eğlence yeri, fabrika ve sanayi kuruluşları  ile kamu kuruluşlarını yangına ve diğer afetlere karşı alınacak önlemler yönünden denetlemek, bu konuda mevzuatın gerektirdiği izin ve ruhsatları vermek.

v) Sağlık merkezleri, hastaneler, gezici sağlık üniteleri ile yetişkinler, yaşlılar, engelliler, kadınlar, gençler ve çocuklara yönelik her türlü sosyal ve kültürel hizmetleri yürütmek, geliştirmek ve bu amaçla sosyal tesisler kurmak, meslek ve beceri kazandırma kursları açmak, işletmek veya işlettirmek, bu hizmetleri yürütürken üniversiteler, yüksek okullar, meslek liseleri, kamu kuruluşları ve sivil toplum örgütleri ile işbirliği yapmak.

y) Merkezî ısıtma sistemleri kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek.

z) Afet riski taşıyan veya can ve mal güvenliği açısından tehlike oluşturan binaları insandan tahliye etmek ve yıkmak.   

Büyükşehir belediyeleri birinci fıkranın (c) bendinde belirtilen yetkilerini, imar plânlarına uygun olarak kullanmak ve ilgili belediyeye bildirmek zorundadır. Büyükşehir belediyeleri bu görevlerden uygun gördüklerini belediye meclisi kararı ile ilçe ve ilk kademe belediyelerine devredebilir, birlikte yapabilirler.

İlçe ve ilk kademe belediyelerinin görev ve yetkileri şunlardır:

a) Kanunlarla münhasıran Büyükşehir belediyesine verilen görevler ile birinci fıkrada sayılanlar dışında kalan  görevleri yapmak ve yetkileri kullanmak.

b) Büyükşehir katı atık yönetim plânına uygun olarak, katı atıkları toplamak ve aktarma istasyonuna taşımak.

c) Sıhhî işyerlerini, 2 nci ve 3 üncü sınıf gayrisıhhî müesseseleri, umuma açık istirahat ve eğlence yerlerini ruhsatlandırmak ve denetlemek.

d) Birinci fıkrada belirtilen hizmetlerden; 775 sayılı Gecekondu Kanununda belediyelere verilen yetkileri kullanmak, otopark, spor, dinlenme ve eğlence yerleri ile parkları yapmak; yaşlılar, özürlüler, kadınlar, gençler ve çocuklara yönelik sosyal ve kültürel hizmetler sunmak; mesleki eğitim ve beceri kursları açmak; sağlık, eğitim, kültür tesis ve binalarının yapım, bakım ve onarımı ile kültür ve tabiat varlıkları ve tarihî dokuyu korumak; kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin geliştirilmesine ilişkin hizmetler yapmak.

e) Defin ile ilgili hizmetleri yürütmek.

(Değişik son fıkra: 1/7/2006-5538/23 md.) 4562 sayılı Organize Sanayi Bölgeleri Kanunuyla Sanayi ve Ticaret Bakanlığına ve organize sanayi bölgelerine tanınan yetki ve sorumluluklar ile sivil hava ulaşımına açık havaalanları ve bu havaalanları bünyesinde yer alan tüm tesisler bu Kanunun kapsamı dışındadır. 

Alt yapı hizmetleri

Madde 8- Büyükşehir içindeki alt yapı hizmetlerinin koordinasyon içinde yürütülmesi amacıyla Büyükşehir belediye başkanı ya da görevlendirdiği kişinin başkanlığında, yönetmelikle belirlenecek kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşların temsilcilerinin katılacağı alt yapı koordinasyon merkezi kurulur. Büyükşehir ilçe ve ilk kademe belediye başkanları kendi belediyesini ilgilendiren konuların görüşülmesinde koordinasyon merkezlerine üye olarak katılırlar. Alt yapı koordinasyon merkezi toplantılarına ayrıca gündemdeki  konularla ilgili kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının (oda üst kuruluşu bulunan yerlerde üst kuruluşun) temsilcileri de davet edilerek görüşleri alınır.

Alt yapı koordinasyon merkezi, kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlar tarafından Büyükşehir içinde yapılacak alt yapı yatırımları için kalkınma plânı ve yıllık programlara uygun olarak yapılacak taslak programları birleştirerek kesin program hâline getirir. Bu amaçla, kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlar alt yapı koordinasyon merkezinin isteyeceği coğrafî bilgi sistemleri dâhil her türlü bilgi ve belgeyi vermek zorundadırlar. Kesin programlarda birden fazla kamu kurum ve kuruluşu tarafından aynı anda yapılması gerekenler ortak programa alınır. Ortak programa alınan alt yapı hizmetleri için belediye ve diğer bütün kamu kurum ve kuruluşlarının bütçelerine konulan ödenekler, alt yapı koordinasyon merkezi bünyesinde oluşturulacak alt yapı yatırım hesabına aktarılır.  

Ortak programa alınan hizmetler için kamu kurum ve kuruluş bütçelerinde yeterli ödeneğin bulunmadığının bildirilmesi durumunda, Büyükşehir belediyesi veya ilgisine göre bağlı kuruluş bütçelerinden bu hizmetler için kaynak ayrılabilir. Kamu kurum ve kuruluşları alt yapı ortak yatırım hizmetleri için harcanan miktarda ödeneği, yeniden değerleme oranını da dikkate alarak ertesi yıl bütçesinde ayırır. Ayrılan bu ödenek belediye veya ilgili bağlı kuruluşunun hesabına aktarılır. Bu bedel ödenmeden ilgili kamu kurum veya kuruluşu, Büyükşehir belediyesi sınırlarında yeni bir yatırım yapamaz.

Ortak programa alınmayan yatırımlar için bakanlıklar, ilgili belediye ve diğer kamu kurum ve kuruluşları alt yapı koordinasyon merkezi tarafından belirlenen programa göre harcamalarını kendi bütçelerinden yaparlar.

Koordinasyon merkezleri tarafından alınan ortak yatırım ve toplu taşımayla ilgili kararlar, belediye ve bütün kamu kurum ve kuruluşlarıyla ilgililer için bağlayıcıdır.

Alt yapı koordinasyon merkezinin çalışma esas ve usulleri ile bu kurullara katılacak kamu kurum ve kuruluş temsilcileri, İçişleri Bakanlığı tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir. İçişleri Bakanlığı, çıkarılacak bu yönetmeliğin, alt yapı yatırım hesabının kullanılması ve ödenek tahsisi ve aktarmasına ilişkin kısımları hakkında, Maliye Bakanlığı ve Devlet Plânlama Teşkilâtı Müsteşarlığının görüşünü alır.

Ulaşım hizmetleri

Madde 9- Büyükşehir içindeki kara, deniz, su, göl ve demiryolu üzerinde her türlü taşımacılık hizmetlerinin koordinasyon içinde yürütülmesi amacıyla, Büyükşehir belediye başkanı ya da görevlendirdiği kişinin başkanlığında, yönetmelikle belirlenecek kamu kurum ve kuruluş temsilcilerinin katılacağı ulaşım koordinasyon merkezi kurulur. Büyükşehir ilçe ve ilk kademe belediye  başkanları  kendi   belediyesini   ilgilendiren   konuların   görüşülmesinde  koordinasyon merkezlerine üye olarak katılırlar. Ulaşım koordinasyon merkezi toplantılarına ayrıca gündemdeki konularla ilgili kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının (oda üst kuruluşu bulunan yerlerde üst kuruluşun) temsilcileri de davet edilerek görüşleri alınır. 

Bu Kanun ile Büyükşehir belediyesine verilen trafik hizmetlerini plânlama, koordinasyon ve güzergâh belirlemesi ile taksi, dolmuş ve servis araçlarının durak ve araç park yerleri ile sayısının tespitine ilişkin yetkiler ile Büyükşehir sınırları dâhilinde il trafik komisyonunun yetkileri ulaşım koordinasyon merkezi tarafından kullanılır. 

Ulaşım koordinasyon merkezi kararları, Büyükşehir belediye başkanının onayı ile yürürlüğe girer. 

Ulaşım koordinasyon merkezi tarafından toplu taşıma ile ilgili alınan kararlar, belediyeler ve bütün kamu kurum ve kuruluşlarıyla ilgililer için bağlayıcıdır.

Koordinasyon merkezinin çalışma esas ve usulleri ile bu kurullara katılacak kamu kurum ve kuruluş temsilcileri, İçişleri Bakanlığı tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.

Büyükşehir belediyelerine bu Kanun ile verilen görev ve yetkilerin uygulanmasında, 13.10.1983 tarihli ve 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanununun bu Kanuna aykırı hükümleri uygulanmaz.”denilmektedir.

1.2.3. BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİNİN YETKİLERİ VE İMTİYAZLARI

10/07/2004 tarihli ve 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’na göre;

“Madde 10- Büyükşehir, ilçe ve ilk kademe belediyeleri; görevli oldukları konularda bu Kanunla birlikte Belediye Kanunu ve diğer mevzuat hükümleri ile ilgisine göre belediyelere tanınan yetki, imtiyaz ve muafiyetlere sahiptir.

Büyükşehir belediyesinin imar denetim yetkisi

Madde 11- Büyükşehir belediyesi, ilçe ve ilk kademe belediyelerinin imar uygulamalarını denetlemeye yetkilidir. Denetim yetkisi, konu ile ilgili her türlü bilgi ve belgeyi istemeyi, incelemeyi ve gerektiğinde bunların örneklerini almayı içerir. Bu amaçla istenecek her türlü bilgi ve belgeler en geç onbeş gün içinde verilir. İmar uygulamalarının denetiminde kamu kurum ve kuruluşlarından, üniversiteler ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarından yararlanılabilir.

Denetim sonucunda belirlenen eksiklik ve aykırılıkların giderilmesi için ilgili belediyeye üç ayı geçmemek üzere süre verilir. Bu süre içinde eksiklik ve aykırılıklar giderilmediği takdirde, Büyükşehir belediyesi eksiklik ve aykırılıkları gidermeye yetkilidir.

Büyükşehir belediyesi tarafından belirlenen ruhsatsız veya ruhsat ve eklerine aykırı yapılar, gerekli işlem yapılmak üzere ilgili belediyeye bildirilir. Belirlenen imara aykırı uygulama, ilgili belediye tarafından üç ay içinde giderilmediği takdirde, Büyükşehir belediyesi 3.5.1985 tarihli ve 3194 sayılı İmar Kanununun 32 ve 42 nci maddelerinde belirtilen yetkilerini  kullanma hakkını haizdir. Ancak 3194 sayılı Kanunun 42 nci madde kapsamındaki konulardan dolayı iki kez ceza verilemez.”

1.2.4. BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİNİN BÜTÇESİ

10/07/2004 tarihli ve 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nun 23. maddesinde Büyükşehir belediyesinin gelirleri 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanununda yer alan oran ve esaslara göre Büyükşehir belediyesince tahsil olunacak at yarışları dahil müşterek bahislerden elde edilen Eğlence Vergisinin % 20’si müşterek bahislere konu olan yarışların yapıldığı yerin belediyesine, % 30’u nüfuslarına göre dağıtılmak üzere diğer ilçe ve ilk kademe belediyelerine ayrıldıktan sonra kalan % 50'si; Büyükşehir belediyesine bırakılan sosyal ve kültürel tesisler, spor, eğlence ve dinlenme yerleri ile yeşil sahalar içinde tahsil edilecek her türlü belediye vergi, resim ve harçları; Büyükşehir belediyesinin yetki alanındaki meydan, bulvar, cadde ve ana yollara cephesi bulunan binalar üzerindeki her türlü ilân ve reklamların vergileri ile asma, tahsis ve bakım ücretleri; Durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerinin işletilmesinden elde edilen gelirin ilçe ve  ilk kademe belediyelerine, nüfuslarına göre dağıtılacak %50' sinden sonra kalacak %50' si; Hizmetlerin Büyükşehir belediyesi tarafından yapılması şartıyla 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanununda belirtilen oran ve esaslara göre alınacak yol, su ve kanalizasyon harcamalarına katılma payları; Kira, faiz ve ceza gelirleri; Kamu idare ve müesseselerinin yardımları; Bağlı kuruluşların kesin hesaplarındaki gelirleri ile giderleri arasında oluşan fazlalık sonucu aktarılacak gelirler; Büyükşehir belediyesi iktisadî teşebbüslerinin safi hasılâtından Büyükşehir belediye meclisi tarafından belirlenecek oranda alınan hisseler; Büyükşehir belediyesinin taşınır ve taşınmaz mal gelirleri; Yapılacak hizmetler karşılığı alınacak ücretler; Şartlı ve şartsız bağışlar ve Diğer gelirler” olarak sıralanmıştır.

Ayrıca aynı maddede devamla “Büyükşehir belediyeleri ve bağlı kuruluşları ile  ilçe ve ilk kademe belediyeleri; tahsil ettikleri vergiler ve benzeri malî yükümlülüklerden birbirlerine ödemeleri gereken paylar ile su, atık su ve doğalgaz bedellerini zamanında yatırmadıkları takdirde,  ilgili belediye veya bağlı kuruluşun  talebi üzerine söz konusu tutar, İller Bankası tarafından, yükümlü belediyenin genel bütçe vergi gelirleri payından kesilerek alacaklı belediyenin hesabına aktarılır. Gecikmeden kaynaklanacak faiz ve benzeri her türlü zararın tazmininden, ilgili ilçe veya ilk kademe belediye başkanı ve sayman şahsen sorumludur. Bu fıkra hükmü, ilçe ve ilk kademe belediyeleri hesabına yapılacak her türlü aktarmaları zamanında yapmayan Büyükşehir belediye başkanı, bağlı kuruluş genel müdürleri ve saymanları hakkında da uygulanır” hükmü yer almaktadır.

Büyükşehir belediyeleri hem 5216 sayılı Kanun uyarınca büyükşehir belediyesinin bulunduğu ilde toplanan genel bütçe vergi gelirleri üzerinden % 5'lik pay, hem 2380 sayılı Kanun uyarınca genel bütçe vergi gelirleri üzerinden alınan % 6'lık payın % 35'ini hem de Büyükşehir belediyelerine bağlı su ve kanalizasyon idarelerinin olduğu yerlerde ilçe belediyelerine düşen payın % 10'unu almaktadırlar.

Büyükşehir belediyesinin giderleri ise aynı kanunun 24. maddesinde; Belediye hizmet binaları ve tesislerin temini, bakım ve onarımı için yapılan giderler; Belediye personeline ve belediyenin seçilmiş organlarının üyelerine ödenen maaş, ücret, ödenek, huzur hakkı, yolluklar, hizmete ilişkin eğitim ile diğer giderler; İlçe, ilk kademe belediyeleri ile bağlı kuruluşlara yapacakları yardımlar ve ortak proje giderleri; Her türlü alt yapı, yapım, onarım ve bakım giderleri; Belediye zabıta ve itfaiye hizmetleri ile diğer görev ve hizmetlerin yürütülmesi için yapılacak giderler; Vergi, resim, harç, katılma payı, hizmet karşılığı alınacak ücretler ve diğer gelirlerin takip ve tahsili için yapılacak giderler; Belediyenin kuruluşuna katıldığı şirket, kuruluş ve birliklerle ilgili ortaklık payı ile üyelik aidatı giderleri; Mezarlıkların tesisi, korunması ve bakımına ilişkin giderler; Faiz, borçlanmaya ilişkin diğer ödemeler ve sigorta giderleri; Dar gelirli, yoksul, muhtaç ve kimsesizler ile özürlülere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar; Dava takip ve icra giderleri; Temsil, tören, ağırlama ve tanıtım giderleri; Avukatlık, danışmanlık ve denetim ödemeleri; Spor, sosyal, kültürel ve bilimsel etkinlikler için yapılan giderler; Büyükşehir belediye hizmetleriyle ilgili olarak yapılan kamuoyu yoklaması ve araştırması giderleri; Kanunla verilen görevler ve hizmetlerin yürütülmesi için yapılan diğer giderler” olarak sıralanmıştır.

1.3. İL, İLÇE VE BELDE BELEDİYELERİ

1.3.1. YASAL ÇERÇEVE

Cumhuriyet Döneminin ilk Belediye Kanunu 3/4/1930 tarihli ve 1580 Sayılı kanundur. Bu kanunda, 1676, 1683, 1929, 2493, 2571, 3666, 3998, 4520, 4573, 4617, 4705, 4759, 4878, 5116, 5168, 5237, 5656, 5669, 5889, 6124, 6349, 6424, 6437, 6555, 6785, 6975, 7078, 7363, 7469, 150, 307, 710, 904, 1136, 1252, 1312, 2303, 2508, 2678, 2705, KHK/110, 2972, 3019, 3033, 3194, KHK/283, 3394, KHK/335, KHK/336, 3612, 3866, KHK/560, 4231, KHK/572, 4342, KHK/586, 5015, 5101, 5259 sayılı kanun VE kanun hükmünde kararnamelerle değişiklikler yapılmış ve 7.12.2004 tarihli ve 5272 Sayılı Belediye Kanunu’nun yürürlüğe girmesine kadar yürürlükte kalmıştır.

5272 sayılı "Belediye Kanunu" 13/04/2005 tarih ve 25785 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 2004/118 E, 2005/8 K. ve 18.01.2005 tarihli Anayasa mahkemesi kararıyla şekil yönünden Anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle iptal edilmiştir. Aynı kararda iptal kararının resmi gazetede yayımlanmasından başlayarak altı ay sonra yürürlüğe girmesine karar verilmiştir. 13/07/2005 tarih ve 25874 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 03/07/2005 tarih ve 5393 sayılı kanunun 85. maddesinin (f) bendi ile yürürlükten kaldırılmıştır.

3/7/2005 tarih ve 5393 Sayılı Belediye Kanunu’nda ise; 5538, 5568, 5594, 5675, 5747, 5766, 5793, 5951, 5996 ve 5998 sayılı kanunlar ile değişikliğe gidilmiştir. Bu Kanunun 4 üncü maddesinde, “Nüfusu 5.000 ve üzerinde olan yerleşim birimlerinde belediye kurulabilir. İl ve ilçe merkezlerinde belediye kurulması zorunludur. İçme ve kullanma suyu havzaları ile sit ve diğer koruma alanlarında ve meskûn sahası kurulu bir belediyenin sınırlarına 5.000 metreden daha yakın olan yerleşim yerlerinde belediye kurulamaz. Köylerin veya muhtelif köy kısımlarının birleşerek belediye kurabilmeleri için meskûn sahalarının, merkez kabul edilecek yerleşim yerinin meskûn sahasına azami 5.000 metre mesafede bulunması ve nüfusları toplamının 5.000 ve üzerinde olması gerekir. Bir veya birden fazla köyün köy ihtiyar meclisinin kararı veya seçmenlerinin en az yarısından bir fazlasının mahallin en büyük mülkî idare amirine yazılı başvurusu ya da valinin kendiliğinden buna gerek görmesi durumunda, valinin bildirimi üzerine, mahallî seçim kurulları, onbeş gün içinde köyde veya köy kısımlarında kayıtlı seçmenlerin oylarını alır ve sonucu bir tutanakla valiliğe bildirir. İşlem dosyası valinin görüşüyle birlikte İçişleri Bakanlığına gönderilir. Danıştayın görüşü alınarak müşterek kararname ile o yerde belediye kurulur. Yeni iskân nedeniyle oluşturulan ve nüfusu 5.000 ve üzerinde olan herhangi bir yerleşim yerinde, İçişleri Bakanlığının önerisi üzerine müşterek kararnameyle belediye kurulabilir.” denilmektedir.

1.3.2. GÖREV VE SORUMLULUKLARI

Belediyelerin görevleri temel olarak bayındırlık, koruyucu, sosyal, düzenleyici ve ulaştırma görevleri olmak üzere beş grupta toplanabilir. Bunların yanında belediyeler, şehir trafiğini yönetme ve düzenleme, nüfus, çevre, toplu konut gibi, doğrudan şehir halkını ilgilendiren hizmetleri de verebilmektedirler. 

3/7/2005 tarih ve 5393 Sayılı Belediye Kanunu’nun 14. maddesine göre; Belediye, mahallî müşterek nitelikte olmak şartıyla; İmar, su ve kanalizasyon, ulaşım gibi kentsel alt yapı; coğrafî ve kent bilgi sistemleri; çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık; zabıta, itfaiye, acil yardım, kurtarma ve ambulans; şehir içi trafik; defin ve mezarlıklar; ağaçlandırma, park ve yeşil alanlar; konut; kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor; sosyal hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve beceri kazandırma; ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptırır. Büyükşehir belediyeleri ile nüfusu 50.000'i geçen belediyeler, kadınlar ve çocuklar için koruma evleri açar; Devlete ait her derecedeki okul binalarının inşaatı ile bakım ve onarımını yapabilir veya yaptırabilir, her türlü araç, gereç ve malzeme ihtiyaçlarını karşılayabilir; sağlıkla ilgili her türlü tesisi açabilir ve işletebilir; kültür ve tabiat varlıkları ile tarihî dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin korunmasını sağlayabilir; bu amaçla bakım ve onarımını yapabilir, korunması mümkün olmayanları aslına uygun olarak yeniden inşa edebilir. Gerektiğinde, öğrencilere, amatör spor kulüplerine malzeme verir ve gerekli desteği sağlar, her türlü amatör spor karşılaşmaları düzenler, yurt içi ve yurt dışı müsabakalarda üstün başarı gösteren veya derece alan sporculara belediye meclisi kararıyla ödül verebilir. Gıda bankacılığı yapabilir; Hizmetlerin yerine getirilmesinde öncelik sırası, belediyenin malî durumu ve hizmetin ivediliği dikkate alınarak belirlenir. Belediye hizmetleri, vatandaşlara en yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunulur. Hizmet sunumunda özürlü, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanır. Belediyenin görev, sorumluluk ve yetki alanı belediye sınırlarını kapsar. Belediye meclisinin kararı ile mücavir alanlara da belediye hizmetleri götürülebilir; 4562 sayılı Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu hükümleri saklıdır; Sivil hava ulaşımına açık havaalanları ile bu havaalanları bünyesinde yer alan tüm tesisler bu Kanunun kapsamı dışındadır” şeklinde ifade edilmiştir.

1.3.3 BELEDİYENİN YETKİLERİ VE İMTİYAZLARI 

3/7/2005 tarih ve 5393 Sayılı Belediye Kanunu’nun 15 inci maddesinde Belediyenin yetkileri ve imtiyazları, 

" a) Belde sakinlerinin mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla her türlü faaliyet ve girişimde bulunmak; 

b) Kanunların belediyeye verdiği yetki çerçevesinde yönetmelik çıkarmak, belediye yasakları koymak ve uygulamak, kanunlarda belirtilen cezaları vermek; 

c) Gerçek ve tüzel kişilerin faaliyetleri ile ilgili olarak kanunlarda belirtilen izin veya ruhsatı vermek; 

d) Özel kanunları gereğince belediyeye ait vergi, resim, harç, katkı ve katılma paylarının tarh, tahakkuk ve tahsilini yapmak; vergi, resim ve harç dışındaki özel hukuk hükümlerine göre tahsili gereken doğal gaz, su, atık su ve hizmet karşılığı alacakların tahsilini yapmak veya yaptırmak; 

e) Müktesep haklar saklı kalmak üzere; içme, kullanma ve endüstri suyu sağlamak; atık su ve yağmur suyunun uzaklaştırılmasını sağlamak; bunlar için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek; kaynak sularını işletmek veya işlettirmek; 

f) Toplu taşıma yapmak; bu amaçla otobüs, deniz ve su ulaşım araçları, tünel, raylı sistem dâhil her türlü toplu taşıma sistemlerini kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek; 

g) Katı atıkların toplanması, taşınması, ayrıştırılması, geri kazanımı, ortadan kaldırılması ve depolanması ile ilgili bütün hizmetleri yapmak ve yaptırmak; 

h) Mahallî müşterek nitelikteki hizmetlerin yerine getirilmesi amacıyla, belediye ve mücavir alan sınırları içerisinde taşınmaz almak, kamulaştırmak, satmak, kiralamak veya kiraya vermek, trampa etmek, tahsis etmek, bunlar üzerinde sınırlı aynî hak tesis etmek; 

i) Borç almak, bağış kabul etmek; 

j) Toptancı ve perakendeci hâlleri, otobüs terminali, fuar alanı, mezbaha, ilgili mevzuata göre yat limanı ve iskele kurmak, kurdurmak, işletmek, işlettirmek veya bu yerlerin gerçek ve tüzel kişilerce açılmasına izin vermek; 

k) Vergi, resim ve harçlar dışında kalan dava konusu uyuşmazlıkların anlaşmayla tasfiyesine karar vermek; 

l) Gayrisıhhî müesseseler ile umuma açık istirahat ve eğlence yerlerini ruhsatlandırmak ve denetlemek; 

m) Beldede ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi ve kayıt altına alınması amacıyla izinsiz satış yapan seyyar satıcıları faaliyetten men etmek, izinsiz satış yapan seyyar satıcıların faaliyetten men edilmesi sonucu, cezası ödenmeyerek iki gün içinde geri alınmayan gıda maddelerini gıda bankalarına, cezası ödenmeyerek otuz gün içinde geri alınmayan gıda dışı malları yoksullara vermek; 

n) Reklam panoları ve tanıtıcı tabelalar konusunda standartlar getirmek; 

o) Gayrisıhhî işyerlerini, eğlence yerlerini, halk sağlığına ve çevreye etkisi olan diğer işyerlerini kentin belirli yerlerinde toplamak; hafriyat toprağı ve moloz döküm alanlarını; sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG) depolama sahalarını; inşaat malzemeleri, odun, kömür ve hurda depolama alanları ve satış yerlerini belirlemek; bu alan ve yerler ile taşımalarda çevre kirliliği oluşmaması için gereken tedbirleri almak; 

p) Kara, deniz, su ve demiryolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergâhlarını belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettirmek veya kiraya vermek; kanunların belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmek; (l) bendinde belirtilen gayrisıhhî müesseselerden birinci sınıf olanların ruhsatlandırılması ve denetlenmesi, büyükşehir ve il merkez belediyeleri dışındaki yerlerde il özel idaresi tarafından yapılır; Belediye, (e), (f) ve (g) bentlerinde belirtilen hizmetleri Danıştayın görüşü ve İçişleri Bakanlığının kararıyla süresi kırkdokuz yılı geçmemek üzere imtiyaz yoluyla devredebilir; toplu taşıma hizmetlerini imtiyaz veya tekel oluşturmayacak şekilde ruhsat vermek suretiyle yerine getirebileceği gibi toplu taşıma hatlarını kiraya verme veya 67 nci maddedeki esaslara göre hizmet satın alma yoluyla yerine getirebilir; İl sınırları içinde Büyükşehir belediyeleri, belediye ve mücavir alan sınırları içinde il belediyeleri ile nüfusu 10.000'i geçen belediyeler, meclis kararıyla; turizm, sağlık, sanayi ve ticaret yatırımlarının ve eğitim kurumlarının su, termal su, kanalizasyon, doğal gaz, yol ve aydınlatma gibi alt yapı çalışmalarını faiz almaksızın on yıla kadar geri ödemeli veya ücretsiz olarak yapabilir veya yaptırabilir, bunun karşılığında yapılan tesislere ortak olabilir; sağlık, eğitim, sosyal hizmet ve turizmi geliştirecek projelere İçişleri Bakanlığının onayı ile ücretsiz veya düşük bir bedelle amacı dışında kullanılmamak kaydıyla arsa tahsis edebilir; Belediye, belde sakinlerinin belediye hizmetleriyle ilgili görüş ve düşüncelerini tespit etmek amacıyla kamuoyu yoklaması ve araştırması yapabilir; Belediye mallarına karşı suç işleyenler Devlet malına karşı suç işlemiş sayılır. 2886 sayılı Devlet İhale Kanununun 75 inci maddesi hükümleri belediye taşınmazları hakkında da uygulanır; Belediyenin proje karşılığı borçlanma yoluyla elde ettiği gelirleri, şartlı bağışlar ve kamu hizmetlerinde fiilen kullanılan malları ile belediye tarafından tahsil edilen vergi, resim ve harç gelirleri haczedilemez” olarak sıralanmıştır.

1.3.4. BELEDİYENİN BÜTÇESİ

3/7/2005 tarih ve 5393 Sayılı Belediye Kanununun 59 uncu maddesine göre belediyenin gelirleri “Kanunlarla gösterilen belediye vergi, resim, harç ve katılma payları; Genel bütçe vergi gelirlerinden ayrılan pay; Genel ve özel bütçeli idarelerden yapılacak ödemeler; Taşınır ve taşınmaz malların kira, satış ve başka suretle değerlendirilmesinden elde edilecek gelirler; Belediye meclisi tarafından belirlenecek tarifelere göre tahsil edilecek hizmet karşılığı ücretler; Faiz ve ceza gelirleri; Bağışlar; Her türlü girişim, iştirak ve faaliyetler karşılığı sağlanacak gelirler ve diğer gelirler”dir.

Ayrıca aynı maddede devamla “Büyükşehir belediyelerinde Büyükşehir sınırları ve mücavir alanları içinde belediyelerince tahsil edilen emlak vergisi tutarının tamamı ilgili ilçe ve ilk kademe belediyeleri tarafından alınır. Bunlardan Büyükşehir belediyesine veya özel idareye ayrıca pay kesilmez” hükmü yer almaktadır.

 Belediyenin giderleri ise 5393 sayılı Kanunun 60 ıncı maddesinde “Belediye binaları, tesisleri ile araç ve malzemelerinin temini, yapımı, bakımı ve onarımı için yapılan giderler; Belediyenin personeline ve seçilmiş organlarının üyelerine ödenen maaş, ücret, ödenek, huzur hakkı, yolluklar, hizmete ilişkin eğitim harcamaları ile diğer giderler; Her türlü alt yapı, yapım, onarım ve bakım giderleri; Vergi, resim, harç, katılma payı, hizmet karşılığı alınacak ücretler ve diğer gelirlerin takip ve tahsili için yapılacak giderler; Belediye zabıta ve itfaiye hizmetleri ile diğer görev ve hizmetlerin yürütülmesi için yapılacak giderler; Belediyenin kuruluşuna katıldığı şirket, kuruluş ve katıldığı birliklerle ilgili ortaklık payı ve üyelik aidatı giderleri; Mezarlıkların tesisi, korunması ve bakımına ilişkin giderler; Faiz, borçlanmaya ilişkin diğer ödemeler ile sigorta giderleri; Dar gelirli, yoksul, muhtaç ve kimsesizler ile özürlülere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar; Dava takip ve icra giderleri; Temsil, tören, ağırlama ve tanıtım giderleri; Avukatlık, danışmanlık ve denetim hizmetleri karşılığı yapılacak ödemeler; Yurt içi ve yurt dışı kamu ve özel kesim ile sivil toplum örgütleriyle birlikte yapılan ortak hizmetler ve proje giderleri; Sosyo-kültürel, sanatsal ve bilimsel etkinlikler için yapılan giderler; Belediye hizmetleriyle ilgili olarak yapılan kamuoyu yoklaması ve araştırması giderleri; Kanunla verilen görevler ve hizmetlerin yürütülmesi için yapılan diğer giderler; Şartlı bağışlarla ilgili yapılacak harcamalar; İmar düzenleme giderleri; Her türlü proje giderleri” olarak belirtilmiştir.

İL ÖZEL İDARESİ İLE BÜYÜKŞEHİR, İL, İLÇE VE BELDE BELEDİYESİNİN SORUMLULUK VE BÜTÇE OLANAKLARI BAKIMLARINDAN KARŞILAŞTIRILMASI

Büyükşehir, il, ilçe ve belde belediyelerinin, bayındırlık, imar, iskân, ulaşım, eğitim, kültür, sanat,  spor, toplu taşıma, itfaiye, su, kanalizasyon, çevre koruma, katı atık yönetimi ve diğer birçok konuda görevleri olduğu görülmektedir. Bunlar, ilgili mevzuatta ayrıntılı ve genellikle net olarak ifade edilmişlerdir. Bu görevler, bayındırlık işleri, koruyucu görevler, sosyal görevler, düzenleyici görevler ve ulaştırma görevleri olarak beş grupta toplanabilir. 

Belediyelerin görevleri kadar ayrıntılı ifade edilmemiş olsa da il özel idarelerinin de yükümlü oldukları görevler, büyük oranda belediyelerin görevlerine benzerlik göstermektedir. Bayındırlık işleri, belediye sınırları dışında il özel idarelerinin görev alanına girmektedir. Belediye sınırları içinde de belediyelerin sorumluluğu altında olduğundan; bu konuda bir örtüşme bulunmamaktadır.

Sosyal ve koruyucu görevlerin, belediye sınırları içinde belediyenin benzer görevleriyle örtüştüğü görülmektedir. Bu görevleri yerine getirmek üzere hem belediyelerin hem de il özel idarelerinin yetkilendirilmiş olması, sosyal yardım hizmetleri dışında kalanlar bakımından bir çakışma olarak algılanmayabilir. Sosyal yardım hizmetlerinin de ilgili kurumlarca eşgüdüm içinde yürütülmesi sağlanabilirse, bu anlamda da olası çakışmanın önüne geçilebilir.  

İl özel idareleri, 2380 sayılı Belediyelere ve İl Özel İdarelerine Pay Verilmesi Hakkında Kanunun değişik 1inci maddesine göre, genel bütçe vergi gelirleri tahsilât toplamından, her ay hesaplanan % 1,12 oranındaki paydan, ilin nüfusu oranında pay almaktadırlar. Bunun dışında, il özel idaresinin her türlü girişim ve iştiraklerinden sağlayabileceği gelir olanakları bulunsa da il özel idarelerinin temel finans kaynağının merkezi yönetim olduğu görülmektedir.  

Büyükşehir belediyeleri 5216 sayılı Kanuna göre Büyükşehir belediyesinin bulunduğu ilde toplanan genel bütçe vergi gelirleri üzerinden % 5'lik pay almaktadırlar.  2380 sayılı Kanuna göre de genel bütçe vergi gelirleri üzerinden alınan % 6'lık payın % 35'ini de Büyükşehir belediyeleri almaktadırlar. Bu Büyükşehir belediyelerine bağlı su ve kanalizasyon idareleri de olması durumunda, ilçe belediyelerine düşen payın % 10'unu da Büyükşehir belediyesi almaktadır. Büyükşehir belediyelerinin, bu gelirleri dışında çok çeşitli ve büyük gelir kaynakları bulunmaktadır. 5216 sayılı kanun ile Büyükşehir belediyelerinin geniş yetki ve sorumlulukları, bu belediyelerin iş yapabilme yetenekleriyle birlikte değerlendirildiğinde ilçe belediyelerinin zamanla daha güçsüzleştikleri, etkisizleştikleri biçiminde yorumlanabilmektedir. Bu durum ise ilçe belediyelerinin gereksiz örgütlenmeler olarak değerlendirilmelerine yol açabilir.

2008 yılında, 5747 sayılı “Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” ile Büyükşehir belediye sınırları içerisindeki ilk kademe belediyeleri kaldırılmıştır. İstanbul ve Kocaeli Büyükşehir belediyelerinin sınırları, diğer Büyükşehir belediye sınırlarından farklı olarak il mülki sınırına çekilmiştir . Bayındırlık görevleri, koruyucu görevler, sosyal görevler, düzenleyici görevler ve ulaştırma görevleri ile yükümlü, yetkin bir örgütlenmenin bütün il mülki sınırları içerisinde görev yapmasının bekleniyor oluşu, ilçe belediyelerinin olduğu kadar il özel idaresinin de gereğini tartışmaya açmaktadır. 

SONUÇ

Büyükşehir belediye sınırlarının tüm Türkiye’de il mülki sınırlarına çekilmesi durumunda dahi il özel idarelerinin varlıklarının sürdürüleceği beklenmelidir. Kuruluşları Türkiye Cumhuriyetinden daha eskiye dayanan il özel idarelerinden oturmuş, köklü yapıları nedeniyle vazgeçileceği beklenmemelidir. İl özel idareleri, yerel yönetim alanında, merkezi yönetimin bir izdüşümü olarak değerlendirilmelidir. Merkezi idarenin, yerelde iş yapma/yaptırma araçlarından birisidir. Dolayısıyla il özel idarelerinin örgütsel gerekliliklerinin tartışılmaya açılması aslında üniter yapının tartışmaya açılması anlamına gelecektir. 

Örgütsel yapı bakımından şu anda bile il özel idarelerinin gerekli olmadığı iddia edilebilir. İl özel idarelerinin ortadan kaldırılmak istenmesi durumunda, bunun gerçekleştirilmesi hiç zor olmazdı. İl özel idarelerine aktarılan kaynaklar ilgili belediye ya da Büyükşehir belediyesine aktarılarak zaten benzer görevler yürütmekte olan belediyenin çalışma alanı ve kadrosu da genişletilerek aynı görevlerin gerçekleştirilmesi sürdürülebilirdi. Böyle bir durumda merkezi yönetimin, yerel yönetim alanında gerçekleştirmek istediklerini uygulayabilmesi, idari ve mali bakımdan özerk belediye yönetimleriyle kolay olmayacaktı. İl özel idareleri, iş yapma yeteneği sürekli canlı tutulan, işletilen yerel yönetim birimleri olarak merkezi yönetimin üniter devlet yapısında vazgeçemeyeceği birimler olmayı sürdüreceklerdir.

KAYNAKLAR

5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu, http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/, erişim tarihi: 04.12.2011

1982 Anayasası, http://www.tbmm.gov.tr/anayasa.htm, erişim tarihi: 04.12.2011

2561 sayılı “Büyükşehirlerin Yakın Çevresindeki Yerleşim Yerlerinin Ana Belediyelere Bağlanmaları Hakkında Kanun”, http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/, erişim tarihi: 05.12.2011

3030 sayılı “Büyükşehirler Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun”, http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/, erişim tarihi: 04.12.2011

5216 sayılı “Büyükşehir Belediyesi Kanunu” http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/, erişim tarihi: 06.12.2011

5747 sayılı “Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun”, http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/, erişim tarihi: 07.12.2011

3194 sayılı İmar Kanunu, http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/, erişim tarihi: 07.12.2011

5272 sayılı "Belediye Kanunu", http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/, erişim tarihi: 07.12.2011

5393 Sayılı “Belediye Kanunu”, http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/, erişim tarihi: 08.12.2011

2380 Sayılı “Belediyelere ve İli Özel İdarelerine Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakkında Kanun”, http://www.resmigazete.gov.tr/default.aspx, erişim tarihi: 08.12.2011

Türkiye'de Yerel Yönetim Birimlerinin Öz Gelirlerini Arttırma Sorunu, http://www.demud.org.tr/tgulbay.pdf, erişim tarihi: 08.12.2011

Türkiye’de Büyükşehir Yönetim Modeline Tarihsel Bir Bakış, http://kentlerdiplomasisi.com/?p=1 erişim tarihi: 09.12.2011